Miasto Gorlice

Gorlice – niepisana stolica Beskidu Niskiego i Pogórza, położona w południowej Polsce, w dolinie rzek Ropy i Sękówki, założona w XIV w. przez Dersława I Karwacjana. Stąd blisko do średniowiecznego Biecza, największej w świecie stadniny koni huculskich w Regetowie, zalewu w Klimkówce. Latem to raj dla pieszych i rowerowych wędrówek, zimą wspaniałe tereny narciarskie.

Gorlice to również doskonała baza wypadowa do wielu interesujących wycieczek fakultatywnych. Polecamy wycieczkę śladami kultury łemkowskiej, szlakiem naftowym – to właśnie w Gorlicach zapalono pierwszą na świecie uliczną lampą naftową. Dla miłośników historii polecamy szlak przełomowej bitwy I Wojny Światowej i upamiętniające ją drewniane i kamienne cmentarze. To tu urzekną Państwa turystyczne walory Magurskiego Parku Narodowego, parków krajobrazowych, pogórzańskiej i łemkowskiej tradycji, liczne cerkwie i kościoły.

Gorlice, miasto w województwie małopolskim, jest siedzibą powiatu gorlickiego i gminy wiejskiej Gorlice. Gorlice znajdują się w dolinie Sękówki i rzeki Ropy, na północnej granicy Beskidu Niskiego. Beskid Gorlicki to potoczna nazwa zachodniej części Beskidu Niskiego. Łysa Góra jest najwyższym szczytem Gorlic o wysokości 441 m n.p.m. Leży na wysokości 49deg39’55”N 21deg07’31”E. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego[1] liczba ludności na dzień 31.12.2019 wynosiła 27 357 osób. W jego skład wchodzi 12 osiedli, które stanowią jednostkę pomocniczą gminy.

Pochodzenie miasta

Nie jest jasne, co oznacza etymologia nazwy tego miasta. Próbował ją ustalić Józef Barut w swoich badaniach monograficznych dotyczących Gorlic. Najstarszą odnotowaną przez Długosza nazwą jest Gardlicza. Kronika Marcina Kromera określa miasto jako Gorlicza i wiąże je z osadnikami zgorzeleckimi (niem. Gorlitz). Barut twierdzi, że Gorlicza była najpopularniejszą nazwą w okolicach Gorlic, co wynika z wypisów z ksiąg ziemskich Czchowa, Sącza i Biecza. Najbardziej rozpowszechniona jest relacja Marcina Kromera. Istnieją jednak inne opinie, że nazwa Gorlicza nie została przeniesiona na miasto przez Niemców zgorzeleckich. Barut, powołując się na teksty Wacława Potockiego, sugeruje, że nazwa ta była pochodzenia żeńskiego, podobnie jak inne nazwy, takie jak Ropica, Moszczenica czy Nowica. Nazwa ta uległa późniejszej pluralizacji, w wyniku czego powstały dzisiejsze Gorlice. Nazwa Gorlice w nomenklaturze rusko-łemkowskiej brzmi G’orlitsi-Horlycia, co oznacza „gardło”.

Nie wiadomo, kiedy miasto zostało założone. Kromer podaje rok 1355. Prawdopodobnie po raz pierwszy miasto zostało lokowane na prawie polskim, a następnie od 1417 roku ponownie na prawie niemieckim. Kroniki Marcina Kromera z 1354 r. podają, że Dersław I Karwacjan otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego przywilej założenia miasta Gorlice u zbiegu rzek Ropy i Sękówki. Z kronik wynika, że pierwsi osadnicy pochodzili z Gorlic Łużyckich. Dziedzicami Gorlic zostali w drugiej połowie XVI wieku Pieniążkowie z rodu Odrowążów. Połowę miasta zakupili Rylscy, którzy popierali króla Jana Kazimierza i stali po stronie najeźdźców z czasów potopu. Gorlice, pod kontrolą Rylskich i Pieniążków, były jednym z najważniejszych ośrodków kalwinizmu w Polsce. Gorlice szybko stały się centrum handlu i rzemiosła. W 1659 r. Gorlice otrzymały prawo składu. W XIX w. region gorlicki był centrum przemysłu naftowego. W latach 1853-1858 swoją pracownię ulokował Ignacy Łukasiewicz, który był aptekarzem i ojcem przemysłu naftowego.

Dawny budynek PTG "Sokół".

W Gorlicach w 1892 r. powstało Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Przy ulicy Władysława Jagiełły w 1906 r. przeprowadzono fundusz budowlany. Znajdowała się w nim duża sala ze sceną i estradą, która mogła być wykorzystywana do ćwiczeń gimnastycznych, a także miejsce, gdzie odbywały się przedstawienia i zebrania. „Sokół” posiadał również bibliotekę i czytelnię, które sprzyjały rozwojowi kultury, a także aktywności fizycznej w różnych dziedzinach. Założyciele firmy „Bergheim i Mac Garvey”, Kanadyjczyk William Henry Mac Garvey i austriacki bankier Johan Bergheim, uzyskali koncesję na utworzenie Galicyjsko-Karpackiej Spółki Naftowej z siedzibą w Gliniku Mariampolskim. W 1895 r. ich zakład stał się samodzielną Fabryką Maszyn i Narzędzi Wiertniczych. W 1865 r. Gorlice uzyskały prawa powiatu. Od tego czasu datuje się wyraźny rozwój miasta. W 1900 r. założono tu Park Miejski. W 1906 r. oddano do użytku szpital. I wojna światowa

Widok Gorlic na Zawodziu, przed I wojną światową

Architektura na przełomie XIX i XX wieku – Starostwo Powiatowe i Sąd Okręgowy

Rozwój miasta został przerwany przez I wojnę światową. Po wielkiej bitwie 2 maja 1915 r. pod Gorlicami został rozbity front rosyjski. Generał Tadeusz Rozwadowski był dowódcą 12 Brygady Artylerii 12 Dywizji Piechoty „Kraków”. Odegrał on kluczową rolę w tej majowej bitwie. To właśnie współdziałanie piechoty i artylerii było głównym powodem, dla którego 12 DP odniosła sukces już pierwszego dnia. Gorlice zostały zdobyte po tym, jak artyleria 12 DP dokonała wyłomu w liniach obronnych przeciwnika. Rozwadowski był pionierem „ruchomej zasłony ogniowej”, w której artyleria prowadziła ogień bezpośrednio przed piechotą. Ta nowa metoda została szybko przyjęta przez niemiecki regulamin bojowy, Feuerwalze i francuski jako barrage roulant. Zastąpiła ona wcześniejsze wielogodzinne ostrzeliwanie stanowisk wroga, po którym następował śmiertelnie raniący szturm. Kontratak rosyjski został powstrzymany przez Jarosława Rozwadowskiego tym samym systemem, co pod Gorlicami 17 maja. Było to wielkie zaskoczenie dla Wilhelma II, cesarza niemieckiego.

Bitwa ta oraz poprzedzające ją 126-dniowe walki pozycyjne doprowadziły do zniszczenia większości zabudowy Gorlic.

Okres II Rzeczypospolitej

W okresie międzywojennym Gorlice należały do województwa krakowskiego.

II wojna światowa 7 września 1939 r. na teren powiatu gorlickiego wkroczyły wojska niemieckie. Andrzej Kwaskowski był aktywnym uczestnikiem ruchu oporu i został burmistrzem Gorlic. Mieszkańcy Gorlic byli poddawani różnym formom represji ze strony okupanta. Pierwsza łapanka uliczna w Gorlicach odbyła się 21 sierpnia 1940 roku. Do aresztu trafiło 60 mieszkańców, których wywieziono do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Byli uczniowie gimnazjum zostali w 1942 r. wywiezieni do Niemiec. Los gorlickich Żydów był tragiczny. Zostali oni wywiezieni koleją do obozów koncentracyjnych. W październiku 1941 r. utworzono getto, które ostatecznie zostało zniszczone w sierpniu 1942 r. Mieszkańcy miasta byli zmotywowani do stawiania oporu okupantowi i organizowali się. W 1939 r. w Gorlicach powstał Związek Walki Zbrojnej, który wszedł w skład Związku Walki Zbrojnej. W 1942 r. utworzono również Komendę Obwodu Gorlice (AK). Na tym terenie działały również Bataliony Chłopskie. W tym czasie odbywały się również tajne komplety. 28 kwietnia 1942 r. hitlerowcy aresztowali członków podziemnych ugrupowań lewicowych (PPR, PPS) i wywieźli ich do obozów koncentracyjnych. (W 1962 r. przy ul. Waryńskiego 100 odsłonięto tablicę upamiętniającą ten fakt. W dniu 16 stycznia 1945 r. miasto zostało wyzwolone przez 4 Front Ukraiński. Tablicę pamiątkową poświęconą temu faktowi umieszczono na ratuszu. W walkach o miasto zginęło 60 żołnierzy Armii Czerwonej.

Okres po 1945 r.

Socrealistyczne wypełnienia na ul. 3 Maja

Gorlice po II wojnie światowej zostały przyłączone do nowo utworzonego województwa rzeszowskiego. Powstały wówczas takie przedsiębiorstwa jak: Gorlickie Zakłady Przemysłu Drzewnego, Gorlicka Fabryka Maszyn Wiertniczych i Górniczych oraz Fabryka Materiałów Izolacyjnych i Ceramiki Budowlanej[14]. W 1965 r. powstał Regionalny Zespół Taneczny „Pogorzanie” przy Zakładowym Domu Kultury („Górnik”)[15]. W 1969 r. Gorlice wzięły udział w Telewizyjnym Turnieju Miast. Turniej ten miał formułę konkursu i był transmitowany na żywo przez Telewizję Polską. Gorlice rywalizowały z miastem Sanok. W latach 1975-1998 miasto należało do województwa nowosądeckiego.

Etnografia w regionie gorlickim

Dwór Karwacjanów

Z badań archeologicznych wynika, że doliny Ropy i Sękowej były częścią szlaków handlowych. Stróżówka, której początki sięgają czasów Bolesława Chrobrego, jest jedną z najstarszych osad na tym terenie. Możliwe, że została założona w celu wzmocnienia granicy z Czechami.

Marcin Kromer twierdzi, że w 1354 r. Dersław I Karwacjan otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego przywilej założenia miasta Gorlice u zbiegu rzek Ropy i Sękówki. Jak podają kroniki, pierwsi osadnicy przybyli z Gorlic Łużyckich. W 1816 roku. W 1816 r. Choć ich język jest bardziej złożony niż język Śląska i Moraw, Czech, Prus, to jednak wykazuje pewne podobieństwa z językiem pruskim, czeskim, czeskim. Świadczy to o ich pierwotnej ojczyźnie. To właśnie z tych miejscowości pochodzą zgermanizowane nazwy Lamberg, Frawenstadt i Łańcut, Pilzno i Gorlice. Wincenty Polak opisał okolice Gorlic w 1869 roku.

Wincenty Pol opisał okolice Gorlic w 1869 roku: „Inna rzecz uderza nas w rejonie Wisłoki; cały obszar zajęty Wisłoka Ropa Jasło Jaselka i Jasło przez Wisłokę i Ropę od dołów sanockich do Działu Grybowskiego: Gorlice Szymbark, Ropa ze wschodu na północ, ku Ziemi Pilzneńskiej, będącej już siedzibą województwa sandomierskiego.

Sasi zasiedlili cały obszar Głuchoniemców. Ubierają się tak samo jak Sasi siedmiogrodzcy i węgierscy. Mimo, że niektóre części tego terenu były w przeszłości zasiedlone przez Szwedów, cała ludność Głuchoniemców posługuje się najczystszą polską gwarą małopolską. Są wyjątkowi w swoim wyglądzie i od tego czasu nazywani są Głuchoniemcami.